Duik dieper in film: Kijk en vertel / Over de ontwikkeling van een gespreksvorm voor film.

Kijk & Vertel, een filmgesprek. Foto: Filmhub Noord

Door Jobbe Holtes

Bijna dagelijks kijk ik wel een serie of een film. Met al die verschillende streamingdiensten is het nóg gemakkelijker geworden om me te verliezen in een breed scala aan genres en filmstijlen. Sommige films nodigen uit om er nog lang over na te praten, andere niet. Toch kun je met de juiste vragen in iedere film veel dieper duiken dan je aanvankelijk denkt. Het mooie van die gesprekken is dat ze niet alleen de film blootleggen, maar ook iets onthullen over de mensen met wie je de film hebt bekeken. Dat laatste klinkt niet nieuw voor de fans van Visual Thinking Strategies, maar eerlijk gezegd worstel ik zelf al een tijdje met de vraag hoe ik met deze techniek tijdsgebonden media, zoals film kan bespreken.

Het is een vraag waar ook een aantal filmhubs van het Netwerk Filmeducatie over nadenken. Het Netwerk Filmeducatie is een landelijk platform dat expertise rondom filmeducatie bundelt en leerlingen en docenten film leert ’spreken’. Regionale filmhubs hebben direct contact met filmdocenten en experts, waardoor scholen gemakkelijker aan de slag kunnen met filmeducatie. Een verdiepend gesprek over film is daar een essentieel onderdeel van.

Dieper duiken
Begin dit jaar ontwikkelde ik samen met de filmhubs een compacte set vragen, die als solide basis dienen voor diepgaande gesprekken over film. De deelnemers en gespreksleider hoeven niet vertrouwd te zijn met specifieke kijk- of gesprekstechnieken. We lieten ons inspireren door methoden als Visible Thinking (VT) en Visual Thinking Strategies (VTS). VTS wordt door de filmhubs gezien als een methode met een steile leercurve voor de gespreksleider. We wilden een gespreksvorm ontwikkelen die een gespreksleider kan aanpassen en aanvullen op cruciale aspecten, en dus flexibel is.

We ontwikkelden de gespreksvorm Kijk en Vertel. Die vorm stimuleert deelnemers om nieuwsgierig te zijn, om zich uit te spreken en van perspectief te veranderen door verschillende visies en ideeën te verkennen. Tegelijkertijd blijft er ook ruimte voor diverse filmische onderwerpen zoals techniek, geluid, verhaal, personages en meer.

Tijdens het proces ontdekten we dat vier specifieke domeinen - zien, horen, voelen en denken - uitnodigen om persoonlijke belevingen en interpretaties te delen waarbij er ook ruimte is ruimte voor de hierboven genoemde onderwerpen. Met de juiste vragen kunnen we deze domeinen verkennen. De kracht van VTS ligt voor mij in de vraag naar visueel bewijs (“Waaraan zie je dat…”). Het stimuleert deelnemers om hun gedachten uit te leggen, wat kan leiden tot begrip van iemands perspectief. De groep kan dan beslissen of ze hier dieper op willen ingaan. Dit specifieke element wilde ik ook opnemen in de nieuwe routine. Om nieuwe gespreksleiders of leerkrachten inzicht te geven in deze nieuwe gespreksvorm, hebben we ervoor gekozen om naast de domeinen, ook de volgorde of fasen van het vragenstellen benoemen. Elke fase heeft eigen vragen. Zo zijn er ‘ontdekkende’ vragen, ‘verdiepingsvragen’ en vragen om ‘opnieuw te ontdekken’.

Flexibiliteit en structuur
Van de indeling van de vragen naar domeinen en soort vraag creëerden we een stroomschema. Dit helpt de gespreksleider om makkelijk door verschillende belevingen te navigeren. De stroomschema’s bieden flexibiliteit terwijl ze tegelijkertijd helpen om het gesprek te structureren binnen de diverse disciplines van de film.

De Filmhubs wilden een set vragen die gebruikt zou kunnen worden met verschillende doelgroepen, zowel in het primair als voortgezet onderwijs. Door verschillende vragen in diverse settings en groepen te testen, ontdekten we bijvoorbeeld dat kinderen in groep drie andere vragen nodig hebben dan kinderen in groep acht of jongeren in de derde klas. Dit ging vooral over het uiten van emoties. De veiligheid van de locatie, de facilitator en de groep spelen hierbij een belangrijke rol. Bovendien blijken deelnemers vaak ‘denken’ en ‘gevoel’ met elkaar te verbinden. Daarom besloten we om voelen en denken in één domein te combineren, waardoor de facilitator de flexibiliteit heeft om aan te sluiten op de behoeften van de groep.

Waar een goed gesprek mee begint
Kijk & Vertel: een filmgesprek, is in het voorjaar van 2023 gelanceerd. De popcornbakjes, die leerkrachten en docenten als pennenbakjes op hun bureau kunnen zetten, dienen als een herinnering dat elke film een gesprek waard is. Ze bieden de vrijheid om op elk moment een gesprek te verdiepen door zich bewust te worden van de opbouw van vragen die ze stellen. Hoewel Kijk & Vertel structuur en een beginpunt biedt, blijft het de vraag of het daadwerkelijk zo eenvoudig is om het gesprek te leiden. Zoals eerder genoemd, wordt binnen de filmhubs de rol van de gespreksleider bij VTS als 'uitdagend' beschouwd. Dat begrijp ik heel goed. Ook ik worstelde met het aanleren van 'maar' drie vragen. Nu ‘leef’ ik volgens deze routine en is parafraseren, kaderen en het gebruik van onvoorwaardelijke taal een tweede natuur geworden.

Ons doel is mensen aan te moedigen om aan de slag te gaan met kijken naar en praten over film. We willen kinderen in staat stellen om te vertellen wat er in hen omgaat. En leerkrachten en docenten de mogelijkheid bieden om vaardigheden te ontwikkelen in het voeren van een goed gesprek, zonder dat ze uitgebreid moeten oefenen. Goede vragen kunnen daarbij helpen. Maar begint het niet met oprechte interesse in de ander?

Kijk & Vertel een filmgespreksroutine
Wil je aan de slag met een filmgesprek en kun je daar wel wat hulp bij gebruiken?
Kijk op Kijk & Vertel en bestel je eigen Popcornset.

Jobbe Holtes
Jobbe is sociaal kunstenaar, creatief facilitator, showpony en ontwikkelt kunstonderwijs voor zijn bedrijf OneDayArtist. Sinds 2015 faciliteert hij kunstgesprekken met onder andere Visual Thinking Strategies. Daarnaast maakte hij de podcast Radio Kijk en schreef hij samen met zijn collega Yotka Kroeze het boek “Voorbij de Kunst. Anders kijken naar kunst met jongeren”.