Seksualiteit & Visual Thinking Strategies

Door Laura Koop

VTS en seksualiteit lijken op het eerste gezicht weinig met elkaar te maken te hebben. Toch zijn het in mijn ogen twee onderwerpen die elkaar raken. Zelfvertrouwen in de eigen waarneming, communicatie en interpretatie, navigeren van emoties en gedachtes – dit zijn allemaal competenties die in het spel zijn bij zowel VTS, als bij (het leren over) seksualiteit. Verder zijn het allebei thema’s die me persoonlijk enorm interesseren.

Tijdens mijn bachelor Kunst- en Cultuurwetenschappen, heb ik kennisgemaakt met VTS en de basistraining gevolgd. De afgelopen twee jaar, tijdens de master in Pedagogische Wetenschappen, heb ik me verdiept in seksualiteit. Vanuit persoonlijk en professioneel oogpunt, hecht ik veel waarde aan een veilige, leuke en gezonde seksuele ontwikkeling voor kinderen en jongeren. Mijn masterthesis bracht deze twee interessegebieden samen in een onderzoek naar het emotionele begrip van relationele en seksuele ontwikkeling, en hoe VTS dit emotionele begrip kan stimuleren.

Van feiten naar gevoel

In Nederland heeft seksuele voorlichting een technische insteek, waarbij voornamelijk feitelijke informatie aan bod komt. Wat iemand voelt en hoe iemand denkt over seksualiteit (de sociaal-affectieve factoren zoals dat in de wetenschap wordt genoemd) blijft vaak onderbelicht. Mijns inziens verdient dit aspect meer aandacht, zowel in seksuele voorlichting als in onderzoek. Ook jongeren geven aan dat er weinig wordt gesproken over vragen als: ‘hoe voelt het echt om verliefd te zijn/te worden afgewezen?’ en ‘hoe praat je met elkaar over toestemming en consent?’.

Het slechts doorgeven van kennis en informatie, belemmert onze emotionele ervaringen op het gebied van seksualiteit. De focus op feiten kan jongeren in de weg staan om zich relationeel en seksueel te ontwikkelen. Vooral in de leeftijd van 12-18 jaar ervaren jongeren de meeste twijfels, onzekerheden en nieuwe gevoelens bij eerste seksuele ervaringen. Om zich daarin meer ontspannen te voelen en met vertrouwen te experimenteren, hebben jongeren meer nodig dan enkel kennis.

Onderwerpen zoals genderidentiteit, intimiteit en genot, (moderne) familiesamenstellingen of seksuele weerbaarheid doen een appèl op ons gevoel en emotie. Het zijn onderwerpen met een gevoelswaarde, beïnvloed door persoonlijke en/of culturele normen en waarden. Zelfs als volwassenen kunnen we relationele of seksuele ervaringen niet volledig begrijpen binnen een puur rationeel kader. Als het bijvoorbeeld gaat over de intenties van mensen, tussen de een en de ander, die enorm belangrijk zijn in seksualiteit, kun je die waarschijnlijk beter bespreken en leren ontwikkelen in VTS-gesprekken. Het samen kijken naar, analyseren van en interpreteren van bijvoorbeeld non-verbale uitdrukkingen en communicatie zoals gezichtsuitdrukkingen helpt daarbij.

Een jongen en een meisje, of twee jongens, of twee meisjes

Om een beter begrip te krijgen van de emotionele aspecten van seksuele voorlichting in het onderwijs, interviewde ik elf VTS-gespreksleiders. Aangezien er nog niet eerder is onderzocht hoe VTS en seksualiteit met elkaar in verband staan, was dit onderzoek verkennend en kwalitatief van aard. Het doel was om te onderzoeken of, waarom en hoe, het emotionele begrip van seksualiteit bevorderd kan worden met behulp van VTS-gesprekken. Op basis van hun praktijkervaringen en expertise deelden respondenten inzichten, ideeën en meningen, onder andere over een hypothetische casus.

Een van de respondenten nodigde me uit, om een dag mee te kijken bij twee groepen 7 en twee groepen 8. Voorafgaand aan een les over verliefdheid, faciliteerde deze leerkracht een VTS-sessie met In Her Arms (2017) van Malcolm T. Liepke, die ik ook voorlegde aan de respondenten tijdens de interviews.

‘Ik zie een meisje en een jongen. Of twee meisjes, of twee jongens. Ik weet niet wie het zijn eigenlijk. Maar een van hen draagt een jurk, maar misschien is het een jongen.’ Voor deze leerling roept het beeld vragen op over gender en uiterlijke vormen. In plaats van het in de klas expliciet te hebben over genderdiversiteit en genderrollen, met vragen als ‘wat betekent het om man of vrouw te zijn’, kan een VTS-gesprek impliciet over dit soort vragen gaan.

Een andere observatie van een leerling ging over de relatie van de twee personen: ‘Ik zie twee mensen die elkaar knuffelen. Ik denk dat de jongen wordt getroost, want hij ligt met zijn hoofd op de schoot van het meisje. En zij heeft haar armen om hem heen.’ Een andere leerling bouwde daarop voort met: ‘Misschien zijn ze verliefd op elkaar, want hij wordt geknuffeld. Of hij wordt getroost, misschien is de ene gewoon verdrietig. Of ze hebben verkering, of het zijn gewoon vrienden’.  Uit deze omschrijving blijkt dat de leerling nadenkt over of de personen een vriendschappelijke of romantische relatie hebben, en wat het verschil is daartussen. Daarbij kijken ze naar de lichaamshouding en de gezichtsuitdrukkingen.

Ruimte voor meerduidigheid en twijfel

Uit het onderzoek blijkt dat kijken naar kunst met VTS ruimte schept voor ambiguïteit, persoonlijke emoties en ervaringen. Bij het bekijken van In Her Arms, zien kijkers wellicht dat twee mensen een relatie eindigen. Een begrijpelijke invalshoek als je recentelijk zelf een relatiebreuk hebt doorgemaakt. Maar stel je voor dat je net een relatie bent begonnen, dan zie je misschien een begin van een relatie.
Respondenten benoemden dat VTS een methode is, die ons leert omgaan met twijfel en ambiguïteit, zowel in het gesprek over, als in houding tegenover seksualiteit. Zo leert VTS ons actief te luisteren en met elkaar in gesprek te gaan over seksualiteit op een andere manier dan een informatieboek. Het leert ons ook meer empathie te ontwikkelen voor elkaars denken over seksualiteit en vooral iemands gevoelens daarbij. Ook benoemden respondenten dat kunstwerken inherent ambigue en pluriform zijn. Dit staat in schril contrast met veelgebruikte technische tekeningen, pictogrammen of illustraties in lespakketten over relationele en seksuele vorming.

Art-based seksuele voorlichting

Dit verkennende onderzoek bevestigde de hypothese die ik aan het begin formuleerde: een op VTS gebaseerde seksuele voorlichting in de schoolcontext, zou kunnen helpen om het emotionele begrip van seksualiteit te stimuleren. VTS gesprekken zouden kunnen zorgen voor een verschuiving van het cognitieve begrip (‘het weten’) naar het sociaal-affectieve begrip (‘het voelen’ en ‘denken’) van relaties en seksualiteit.

De leerprocessen die met VTS op gang komen zijn subjectief en context specifiek door de verhalende insteek. Deze verhalende interventies blijken voor seksuele vorming effectiever te zijn dan fact-based als het gaat om emotioneel begrip. Zo kunnen kinderen en jongeren zien dat sommige ideeen over gender en seksualiteit dominant zijn, en andere beelden in dat licht als afwijkend worden beschouwd. Praten over seksualiteit aan de hand van VTS creëert een bepaalde afstand die wenselijk is bij moeilijk bespreekbare onderwerpen als deze. Jongeren praten over het kunstwerk met elkaar in plaats van direct met elkaar.

Een gesprek over seksualiteit met VTS zou ik alleen voeren als de groep al enige bekendheid heeft met de werkwijze. En net als bij veel andere methodes en interventies voor relationele en seksuele vorming, is ook hier van belang dat er een veilige en positieve sfeer is in de groep. Verder kan een herhaling van stereotype denkbeelden over gender en seksualiteit leiden tot vooroordelen, tenzij VTS-begeleiders deze actief weerleggen.

Het is dus duidelijk geworden dat VTS kan dienen als methode om de focus te leggen op voelen (het affect) in plaats van denken (de ratio) tijdens de seksuele voorlichting. De toekomstige uitdaging voor de ontwikkeling van seksuele voorlichting is om verder te gaan dan het cognitieve begrip van seksualiteit en aandacht te besteden aan emotie in seksuele voorlichting, waarbij VTS een mooie benadering zou kunnen zijn. De wens voor een vervolgonderzoek naar VTS en seksualiteit in PO, VO of WO, vanuit zowel mijzelf als de respondenten, wordt hopelijk binnenkort voortgezet.

Mocht je meer willen weten over het onderzoek, of de hele scriptie willen lezen, neem dan contact op via l.j.t.koop@uu.nl. In de scriptie staat ook een lijst met kunstwerken, mede samengesteld door de respondenten, die een link (kunnen) hebben met onderwerpen gerelateerd aan verliefdheid, intimiteit en seksualiteit.